Om modern-klassieke of eigentijdse muziek (MKM*) uit de niche te halen wilde ik mijn eerste lezing gebruiken om een eerste stap in een ontwerpend onderzoek te zetten, waarbij het tot een ontmoeting zou komen tussen componist David Dramm en (grafisch) ontwerpers. Tijdens een eerdere nulmeting voor deze ’tussenruimte’ hadden grafisch ontwerpers zich bereidwilliger getoond om te experimenteren met componisten of musici dan ik had vermoed. Alleen bleken ontwerpers een stuk beter op de hoogte te zijn van moderne kunst dan van modern-klassieke of eigentijdse muziek en werd het me duidelijk dat voorlichting gewenst en nodig was.

Wil ik grafisch ontwerp een boost geven dan moest ik daarnaast inzicht krijgen in de manier waarop componisten denken en werken, en onderzoeken of daarin een overlap te vinden is met de werkwijze van ontwerpers, of dat dit significant verschilt. Het moest dus een eerste vorm van een tussenruimte worden voor experimenteel ontwerp waarbij mijn medestudenten een partituur maakten naar aanleiding van een playlist die David samengesteld had. Dat laatste was de eerste stap om erachter te komen hoe ontwerpers zouden reageren op modern-klassieke muziek. Ik had geen idee wat ik kon verwachten.

David Dramm

Uit een eerdere samenwerking met David aan zijn website annex soundscape wist ik dat hij een componist is die zich duidelijk in het gebied van modern klassieke of eigentijdse muziek beweegt en zich tot visuele kunst verhoudt. Omdat ik intuïtief vertrouwd ben met zijn gedachtegoed was het voor de hand liggend dat ik hem zou uitnodigen.
Daarnaast houdt David zich ook bezig met de schriftuur van de partituur in een onconventionele notatie, zoals bijvoorbeeld het stuk van Andriessen, dat meer op een abstract schilderij lijkt dan op een partituur. Dit heeft zijn bijzondere interesse. Uitvoeringen van dergelijke stukken zijn interessant en worden goed ontvangen, gezien het feit dat de zaal vol zat tijdens een soortgelijke uitvoering.¹ 
In een verkennend gesprek vertelde David me waarom hij zich interesseert voor visueel ontwerpers: Ontwerpers grijpen makkelijker naar muziek om hun werk te ondersteunen of om erdoor geïnspireerd te raken, componisten leven meer op een eiland en zullen niet snel een visueel beeld als aanleiding voor een compositie nemen. David was vooral benieuwd hoe ontwerpers nadenken over tijd: ‘Ik denk dat ontwerpers misschien iets van muziek/componisten kunnen leren als het over tijd gaat’. Bij muziek manifesteert dit zich dmv een tijdlijn, ingedeeld in maten en maatsoorten. Dit leek me een interessante uitgangspositie en ik was benieuwd of ontwerpers dit op voorhand zouden oppakken.

Lezing/Workshop

Tijdens de lezing vertelde Dramm hoe hij zich verhoudt tot het hedendaagse discours binnen de muziekwereld van MKM. Zijn heldere uitleg over wat visuele kunst voor hem betekent bleek de aanwezige ontwerpers bij navraag goed te bereiken. Hij beschreef hij zichzelf als een componist die de luisteraar deuren en ramen wil geven om zijn ‘ruimte’ te betreden (of naar buiten te kijken…). De voorbeelden die hij daarvoor aanhaalde maakten expliciet zijn liefde voor architectuur en visuele kunst duidelijk.

 

 

David vertelde hoe het werk van Gordon Matta Clark hem heeft beïnvloed: ‘conceptueel met een punk-attitude, eenvoudige vormen en ingrepen op grote schaal’. Clark had als kunstenaarskind aanvankelijk een architectuurstudie gevolgd en zijn kunstwerken bestonden uit interventies in leegstaande gebouwen. Een façade en een dak werden met motorzagen te lijf gegaan om zo kolommen van licht te maken en in Splitting uit 1974 werd een huis letterlijk door midden gezaagd.
David legde uit dat de kettingzaag voor hem voor de snelheid en de ‘cut’ voor het ‘langzame’ staat, en dat hij vaak met dat gegeven speelt.²  ‘Ritme heeft constant eenzelfde puls, waardoor je het ervaart als een lange tijdseenheid’ …net zoals je in een vliegtuig bij het opstijgen eerst weerstand voelt en het langzamer lijkt te gaan als het eenmaal op hoogte is, zodat het een andere ervaring wordt.

Toen we later een van de partituren van Ruben op basis van het muziekstuk ‘Chaincurve’ van David Dramm en Marco Blaauw bekeken terwijl de muziek speelde, verwees hij opnieuw naar de tijdsbeleving: ‘Interessant hoe door dit ontwerp de muziek lijkt te vertragen’.
Aan de hand van Orange Slice II (link naar verkortte versie³) legde David uit dat hij vaak steeds hetzelfde materiaal gebruikt, dat vervolgens bewerkt dmv omdraaiingen en schuivende lagen, en hoe hij de lange boog met ‘herstartmomenten’ van Strawinsky gestolen heeft⁴. Dit sloot ook wel erg mooi aan bij het werkstuk van Michiel Uilen. Michiel beschreef zijn werkstuk, gebaseerd op Art Songs van Dramm, als ‘variaties op een maat, iedere keer in een ander formaat, waarbij de noten gerepresenteerd worden door de blokjes. …De breedte geeft de lengte aan, de hoogte de toon. Daaronder een serie strepen, elke streep is een maat, de lengte (hoogte) van de streep geeft de dynamiek aan. Hoe dichter de strepen naast elkaar staan, hoe sneller de muziek. Op een gegeven moment komt er zang, dat heb ik als een tweede stippellijn er boven gezet.’ Deze beschrijving doet sterk denken aan de beschrijving van een partituur en heeft een duidelijke raakvlakken met David’s uitleg.

 

 

Zelf voel ik ook paralellen met de werkwijze van David, maar ook met die van Clark. In de partituur die ik maakte n.a.v. Katsaros van Moor en Kyriakides werkte ik met schuivende lagen vanwege verschillende tempi, drukte ze in elkaar en sneed noten weg om door de lagen heen de Griekse oorsprong te laten zien. Katsaros volgend heb ik de partituur stuk gemaakt, uitgewist, weggekrast. De partituur ‘verwordt’ daardoor, net als de muziek zelf. De analogie met schuivende lagen uit Orange Slice is opvallend, maar ook om iets zichtbaar te willen maken door verwijderen, wat aansluit bij de werkwijze van Clark.

 

 

 

Dat het ruimtelijke gevoel van een musicus en dat van architecten of stedenbouwkundig ontwerpers elkaar goed verstaan bleek uit de overeenkomst van de getoonde plattegrond, van een kerk van Andriessen⁵ met de werkwijze van stedenbouwkundig ontwerper Ruben (zie hieronder). Terwijl de plattegrond de route die de sopraan moest lopen en bezingen vertegenwoordigde⁶  had Ruben een tekening van Armelle Caron, de plattegrond van Parijs, als uitgangspunt genomen voor Dramms Chaincurve.

 

Interessant vond ik hoe verschillend de werkwijzen van ontwerpers zich manifesteerden. Enerzijds had je de sfeerbeelden van Bas Steur en Henk Hilferink. Beiden waren geïnspireerd door I Lie van David Lang en hadden de spiritualiteit en mystiek uit het stuk gehaald, waarbij Steur ook het begrip tijdlijn oppakte, terwijl Henk een soort ‘digitaal’ schilderij maakte waarin ritme en elementen zoals religie, filmmuziek, landschappelijkheid en tranen duidelijk herkenbaar zijn.

 

Diametraal daar tegenover stond de geprogrammeerde matrix van Rob, op basis van Baton Rouge Massacre van Dramm. Qua systematiek en uitingsvorm had het iets ‘onbegrijpelijks’, maar het was ongelooflijk adequaat en herinnerde ons eraan dat partituren feitelijk ook een codering zijn. Rob zei ‘dat er geen inhoudelijke relatie bestaat tussen het muziekstuk en het werk dat hij maakte… … Het is stroom van signalen in code, waarbij de groene getallen het linkerkanaal vertegenwoordigen en de rode getallen het rechter. Als je de getallen zou teruggeven aan een computer zou die ze weer kunnen omzetten in muziek’. Je zou er een ponskaart van kunnen maken. Rob had bekeken of hij er een patroon in kon herkennen, maar kon, zoals hij zelf zei ‘de muziek er niet in terugvinden‘. 

 

 

 

Hier zijn alle partituren
en visualisaties te vinden!

Conclusie

Er zijn duidelijke overeenkomsten aan te wijzen en te benoemen in hoe David werkt en hoe de ontwerpers het hebben aangepakt. Ontwerpers en componisten lijken elkaar goed te verstaan en te inspireren. Dat is voor mij het meest relevant. Ook zag ik iedereen verrast opveren bij het werk van Rob, die eigenlijk een partituur pur sang heeft gemaakt. Zelf voel ik een duidelijke verwantschap met de gelaagdheid en de deuren en ramen die Dramm beschrijft om zijn werk transparant te houden. Zo bezien denk ik dat er sprake is van een gemeenschappelijke taal die ontwerpers intuïtief aanvoelen, en door naar de muziek te luisteren eruit kunnen halen om er iets mee te doen. Dat lijkt veelbelovend en richtinggevend in de aanpak en vormgeving van volgende stappen in het onderzoek.

Opvallend is dat de meesten van mijn studentengroepje in een heel drukke periode tijd hebben vrijgemaakt om een werk voor deze lezing te maken en dat de muziek die Dramm heeft laten horen heeft erg positieve reacties oplevert. Verschillenden informeerden waar ze de muziek van Orange Slice konden verkrijgen/kopen en hebben het er in hun kennissenkring over gehad. Ruben en Michiel hebben er een post op hun blog aan gewijd.
Tijdens het vooronderzoek heb ik weer veel kennis opgedaan over vorm in muziek. Met name het essay Form in Music, waar David naar verwees en waarin diverse componisten vertellen hoe ze met dit onderwerp omgaan, is een goede bron. Het is een open deur dat door verdieping de waardering groeit en wat ontoegankelijk was transparant wordt, maar voor MKM is het precies wat het nodig heeft om het te ontsluiten bij een groter publiek. Om te beginnen bij ontwerpers, omdat communicatie hun skill is en zij beter dan wie dan ook weten hoe je een doelgroep moet benaderen.
Daaruit concludeer ik dat het een aardig gelukte eerste poging voor ontwerpend onderzoek was. Het feit dat David sprak over een tentoonstelling van het getoonde werk lijkt aan te geven dat het onderzoek op de goede weg is.

(1520 woorden)

door: Zsa Zsa Linnemann

Hier zijn alle partituren en visualisaties te vinden, uitgebreidere verslaglegging van de lezing is hier te vinden.

---

 

Reflectie achteraf

De opkomst was toch wat mager voor zo’n mooie lezing. Wat lastig blijft is hoe ik ontwerpers en het liefst ook componisten kan enthousiasmeren gezien het feit dat ik nu gebruik heb gemaakt van de betrokkenheid van mijn medestudenten. Om hierin een goede strategie te kunnen uitstippelen heb ik iedereen een vragenlijst gestuurd om hun reacties te peilen. Ik had het gepromoot via FaceBook en veel ontwerpers en componisten privé benaderd, maar naast wat afzeggingen heeft dat nauwelijks tot meer bezoekers geleid. Wel heeft een aantal componisten aangegeven wel iets te zien in een samenwerking of het onderzoek interessant te vinden, zoals Rombout Willemsen die het vak Geluid geeft op de Rietveld. Een volgende keer wil ik het ook op een aantrekkelijker tijdstip dan op zaterdagochtend om 10:00 doen en moet er opgelet worden dat er genoeg tijd is. David vond de werken erg leuk, maar het was jammer dat er geen tijd was om wat dieper op de werken van de ontwerpers in te gaan.

De reacties en de producten die de lezing heeft opgeleverd duiden er verder op dat er een onderwijsvorm te bedenken valt waar studenten mee aan de slag kunnen en dat er belangstelling voor is. Met David heb ik gesproken over een discussie waarbij we duo’s aan het woord laten die beide disciplines vertegenwoordigen, of iemand die zowel componist als ontwerper is.

NB

Het werk van Jan Wessel hebben we niet tijdens de lezing niet gezien. Hij liep met zijn stedelijke en landschappelijke ‘volume- en sfeermetingen’ feitelijk voor op de gang van zaken, hij had ze namelijk gemaakt zodat David erop kon reageren met muziek. Die vraag had ik David tijdens de voorbereiding voorgelegd, maar deze zag daar minder in: ‘Je leert dan vooral over improvisatie, maar niet persé over compositie of de specifieke denkwijzen van componisten of ontwerpers’. In een van de tijdslijnen ‘interfereren’ de landschappen ten opzichte van elkaar en het is niet moeilijk te bedenken welke muzikale invullingen hiervoor allemaal mogelijk zijn, maar onwillekeurig denk ik aan David’s verhaal over Orange Slice.

Dit werk is een goed voorbeeld van een mogelijk vervolg. Is het mogelijk om ontwerpers een partituur te laten ontwerpen, waar musici mee aan de slag gaan? Wanneer ik het radioprogramma van David beluister waarin hij experimenteert met onorthodoxe partituren (dat ook op YouTube gepubliceerd is) zijn muzikanten heel goed in staat om een partituur te interpreteren, ook als de bezetting en uitvoering vrij zijn. Dit levert prachtige stukken op.

 

 

Toets-onderdeel: Vrije Keuzeruimte 3 (2 EC)

Toetsvorm: Programma deelnemer (dagdeel) en verslag keuzeonderdeel (max 2000 woorden)

---

 

* Modern Klassieke Muziek, voor het gemak geef ik het eigentijdse muziekgenre alswel noise met deze term aan.

1 Voor meer info op mijn blog: Zsa Zsa Linnemann, VPRO – Weeshuis van de Nederlandse muziek IV – presentatie David Dramm, (2015, 2015) http://studiozenz.nl/master/vpro-weeshuis-van-de-nederlandse-muziek-iv-presentatie-david-dramm/ en op YouTube, Aad van Nieuwkerk, Weeshuis van de Nederlandse Muziek sneak preview, (2015, 2015) https://www.youtube.com/watch?v=NfKemVS4kpA
2 Michiel Uilen, David Dramm, (2015, 2015): http://www.michieluilen.nl/wp_research/david-dramm/
3 De lange versie bestaande uit drie delen is hier te vinden: David Dramm (2015, 2015) https://soundcloud.com/dramm
4 Meer info op: Bimhuis, (2007, 2015)  http://bimhuis.nl/concerten/david-drammthe-last-jukebox-on-earthorange-slice
5 Zie ook: Louis Andriessen, Bert Herps, Louis Andriessen, (1965, 2015): http://keesvandewiel.nl/andriessen.htm. Andriessen is dan 26 jaar.
6 Ruben Ferweda, Workshop/Studentprogramma Zsa Zsa: Show me your music, (2015, 2015). Ruben schrijft op zijn blog: Bewerking van een morfologische reductietekening van Parijs uit het project ‘Les Villes Rangee’ van Armelle Caron (link). Op basis van het muziekstuk ‘Chaincurve’ van David Dramm en Marco Blaauw heb ik een grafische compositie gemaakt. … tot een grafische partituur waarin het 21:51 min. durende stuk wordt gevat in één beeld. (http://www.urben.nl/md/deliverables/workshopstudentprogramma-zsa-zsa-show-me-the-music/)

 

---