Ontwerpen tegen het populisme: of nieuwe ontwerpstrategiën
Bewerkte versie van lezing bij Integrated2009, 22 oktober 2009, De Singel, Antwerpen
Bewerkte versie gepubliceerd in: Kwintessens (B), december 2009
Bijna een jaar geleden begon ik als hoofd van de afdeling onwerpen van het Sandberg Instituut. De studenten zaten rond een tafel en om beurten stelden ze zich voor. Opmerkelijk was dat de meeste studenten begonnen met een variant op “I am not a graphic designer” om te vervolgen met een opsomming van allerlei zaken die iemand wel deed, of men weigerde te benoemen: “mijn werk moet duidelijk maken wat ik doe”. De term ‘grafisch ontwerper’ lijkt een definitie te hebben die in de vorige eeuw is blijven hangen. Het illustreert hoe het vakgebied sterk verandert. De betekenis van een ontwerp schuilt niet meer alleen in het ontwerp zelf, maar bovenal in de relatie die het aangaat met zijn omgeving. De context. Het ontwerp bestaat niet als boek, poster of postzegel, als medium dus, maar bestaat allereerst ín de media.
De Nederlandse filosoof Henk Oosterling omschreef tijdens de Premselalezing 2009 onze huidige samenleving als een mediasamenleving: “Media zijn allang geen dingen meer die wij helemaal onder controle hebben omdat we ze zelf hebben gemaakt. Media scheppen hun eigen werelden en wij leren daar in leven. Ze worden van vorm/functie tot content/message. De tv is van een informatiemedium, via een genotsmiddel, een bestaansmiddel geworden. Het mobieltje is niet louter communicatie- en informatiemedium, het is een bestaansmiddel. Inderdaad, ‘the medium is the message’. Maar de media zijn niet de verpakking of louter format. De media zijn in al hun vanzelfsprekendheid een discours. De mediasamenleving is ons milieu, onze handelingsruimte.”
Ik vraag mij voortdurend af hoe ik mij kan verhouden tot deze mediasamenleving, waarin populisme de toon en steeds vaker ook de inhoud van het publieke en politieke debat bepaalt, waarin angst onze denkbeelden en keuzes beïnvloedt. Een samenleving ook waarin 40% van de Nederlandse bevolking het eens is met de ideeën van de extreemrechtse politicus Geert Wilders, die zijn politieke kracht volkomen ontleent aan het geciteerd worden in de media. Ik weet niet hoe ik mij moet verhouden tot een maatschappij waarin we ons afkeren van voormalig Joegoslavië, ondanks het feit dat de regio onmiskenbaar onderdeel is van Europa, maar waarin tegelijkertijd een land als Servië verhinderd wordt om toe te treden tot de EU, met Nederland als nadrukkelijke tegenstemmer. Dit allemaal terwijl Israël, ondanks het stelselmatig negeren van VN-resoluties en de afschrikwekkende oorlog die het voerde in de Gazastrook, maar dankzij de uitermate sluwe persbureaus en voorlichters, toch gewoon op steun van de EU kan rekenen, met wederom Nederland als meest uitgesproken stem.
Als burger moet ik in een dergelijke samenleving op mijn hoede zijn en als ontwerper wordt ik gedwongen om kritisch te zijn. In die context wil ik het over grafisch ontwerpen hebben, en dan vooral over ontwerpen als publieke zaak.
lees verder: De Staat van Verwarring